Kerk Onze-Lieve-Vrouw ter Kameren en Sint-Philippus Nerius

Geschiedenis van de instelling 

Henri I, hertog van Brabant, en zijn echtgenote Mathilde schonken in 1201 een terrein in een vochtige groene vallei aan de Brusselse religieuze Gisèle om er een klooster te stichten. In 1232 werd Ter Kameren erkend als cisterciënzerabdij. De abdij werd overladen met schenkingen van adellijke en burgerlijke families en verwierf al snel een bevoorrechte status, met stallen en boerderijen in de omgeving van Brussel. Ter Kameren werd beschadigd en in brand gestoken tijdens de 16e-eeuwse godsdienstoorlogen en bij de invallen van Lodewijk XIV in de 17e eeuw. Na deze woelige perioden bouwden de abdissen de abdij in de 18e eeuw opnieuw op, hoofdzakelijk in Lodewijk XV-stijl, die duidelijk tot uiting komt in de gebouwen van het voorplein. Het klooster werd opgeheven in 1796 en het grondbezit van 550 ha werd verkocht. De gebouwen werden door de Staat overgekocht in 1810 en dienden achtereenvolgens als bedelaarsgesticht en militaire school. De kerk werd op haar beurt in 1909 de nieuwe parochiekerk gewijd aan Sint-Philippus Nerius.

Vandaag is het grootste deel van het domein eigendom van het ministerie van Nationale Defensie. De Franse Gemeenschap bezit dan weer de gebouwen die worden gebruikt door het 'Institut supérieur des arts visuels', terwijl de tuinen worden onderhouden door de gemeenten Brussel en Elsene en de Groendienst.

De kerk zelf vormt met haar zuidelijke kloostergebouw het oudste deel van het abdijcomplex. In de oostelijke vleugel van het klooster bevinden zich nog een deel van de muur en een kroonlijst die deel uitmaakten van de oorspronkelijke gebouwen (begin van de 13e eeuw). De oudste delen van de kerk dateren uit de 14e eeuw: het koor (vóór 1350), de kapel van het heilig sacrament (midden van de 14e eeuw) en het schip (tweede helft van de 14e eeuw).

Van 2013 tot 2020 huisvestte de parochie Onze-Lieve-Vrouw ter Kameren en Sint-Philippus Nerius op vraag van monseigneur Kockerols, hulpbisschop van Brussel, een priorij van de premonstratenzerkanunniken van de abdij van Leffe.

 De collectie

De kerk en de pastorie van Ter Kameren herbergen een belangrijke collectie meubilair en kunstwerken, die erg rijk en divers is.  Het grootste deel van die goederen behoort dan wel toe aan de parochie, maar andere stukken zijn dan weer in bewaring gegeven door de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis (hoofdzakelijk middeleeuwse beeldhouwwerken) of zijn het bezit van de premonstratenzerkanunniken van de abdij van Leffe die er sinds 2013 gevestigd zijn (meubels, kunstwerken, vaatwerk en liturgische gewaden, ...). Omstreeks de jaren 1930 werden de parochiale collecties verrijkt met een belangrijke reeks oude schilderijen geschonken door Hortense Hannet (1855-1940) ter herinnering aan wijlen haar man François Hannet (1837-1918). De meeste van deze kunstwerken zijn nu in bewaring gegeven in het bisdom, maar zouden later weer in de kerk moeten terechtkomen.

De meeste roerende culturele goederen van de kerk van Ter Kameren werden in 1971 geïnventariseerd en gefotografeerd door het KIK. Tot de meesterwerken behoren het Ecce Homo van Albrecht Bouts en de Kruisweg van Anto Carte. Het neogothisch galerijorgel (E.F. Walcker, 1931) is opgenomen in de orgelinventaris van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. 

Tot slot bezit de parochie een omvangrijke archievencollectie van recente datum, perfect gerangschikt en gedocumenteerd (het oude fonds is in bewaring gegeven bij het Rijksarchief te Brussel). We vinden er bijvoorbeeld een lange briefwisseling tussen de pastoor van Ter Kameren en de schilder Anto Carte in het kader van de totstandkoming van de Kruisweg en de glas-in-loodramen.

Het grote belang van de collectie rechtvaardigde het uitvoeren van een foto-opdracht door het KIK op vraag van het Brusselse Gewest. Deze opdracht werd uitgevoerd in 2019.

BRONNEN:

- COEKELBERGHS, D., Répertoire photographique des sanctuaires de Belgique : province de Brabant, canton d’Etterbeek, Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium, Brussel, 1978, pp. 13-15 [KIK: KIKIRPA.REP.BRU.fr (048605); online]

- DEMEY, T., De Ter Kamerenabdij, Ministerie van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest: Dienst Monumenten en Landschappen, Brussel, 2002 (Brussel, stad van kunst en geschiedenis, 32), 48 p. [KIK: RBP289 (38923); CDBUP: M/13.5-14.1 (20021156)]

- DES MAREZ, G., L’abbaye de la Cambre, Brussel, 1922 (Publications de la Ligue des Amis de La Cambre, I) [CDBUP: R13 (R006259)]

- DES MAREZ, G., La suppression de l’Abbaye de La Cambre et la dispersion de son trésor, Brussel, 1923 (Publications de la Ligue des Amis de la Cambre, V)

- FELIX, J.-P., Historique des orgues de l’abbaye de la Cambre puis paroisse Notre-Dame de la Cambre et Saint-Philippe de Néri à Ixelles, Brussel, 1986.

- MEGANCK, M., L’abbaye de la Cambre : inventaire du patrimoine architectural de la Région de Bruxelles-Capitale, Brussel, 2016, 46 p. [onlinebron: http://www.irismonument.be/pdf/fr/36943-L_abbaye_de_la_Cambre.pdf]

- RYCKMAN DE BETZ, baron, THIBAUT DE MAISIERES, priester, DANSAERT, G., L’abbaye cistercienne de La Cambre. Étude historique et archéologique, Antwerpen, 1948.

- Une visite à l’église et au cloître de l’abbaye de Notre-Dame de la Cambre - Bruxelles, drukkerij Van Ruys, Brussel, [z.d.], 8 p. [KIK: P07862/6 (43110)]

Instelling die voor de collectie verantwoordelijk is: Kerkfabriek van de Kerk Onze-Lieve-Vrouw ter Kameren en Sint-Philippus Nerius

De collectie die op de site van het Gewest voorgesteld wordt, is in hoofdzaak het resultaat van een samenwerking tussen het Brussels Hoofdstedelijk Gewest(Urban.brussels) en het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK)

Herkomst van de foto's : Bij elke foto hoort een legende en een copyright dat de verantwoordelijke instelling of de auteur vermeldt. Met betrekking tot de collectie van de kerk werden in 2019 op initiatief van het Urban specifieke foto-opdrachten uitgevoerd door het KIK, waaraan de fotograaf Barbara Felgenhauer meegewerkt heeft.

Creatie, onderzoek en redactie van de inventarisfiches : Alle fiches van de collectie van de kerk werden gecreëerd door Constantin Pion (KIK) en Adrien Dominique (KIK / URBAN), evenals door andere KIK-medewerkers.

Vertaling : Erik Tack

Nalezing: Koen Raeymaekers

Dankwoord: Jean t’Kint de Roodenbeke (Voorzitter van de kerkfabriek), Pater Hugues en Pater Tanguy (Premonstratenzer kanunniken van de abdij van Leffe en priesters van de parochie).

Abdij Ter Kameren, 1050 Elsene
02/648.91.14
http://www.premontres-lacambre.be/