De vlucht naar Egypte

Het centrale tafereel toont een episode uit het evangelie volgens Matteüs: uit schrik voor de toorn van koning Herodes vluchten Jozef, Maria en het kindje Jezus naar Egypte en houden onderweg halt in Bethlehem. Een detail op de voorgrond valt op: een gouden beeldje op een wereldbol lijkt te gaan omvallen. Dit motief van de ‘val van de afgoden’ gaat terug op een apocriefe tekst, het evangelie van de pseudo-Matteüs, die de reis van de heilige familie beschrijft en het relaas met tal van legendes doorspekt. Zo zouden de heidense afgoden van hun voetstuk zijn gevallen toen het kind Christus voorbijkwam.
Op de achtergrond zie we nog een andere apocriefe anekdote: het mirakel van het tarweveld. Terwijl de soldaten van Herodes de heilige familie achternazitten, houdt Maria even halt om de weg te vragen aan een boer die zijn veld aan het bezaaien is. Hij wijst hen de weg naar Egypte. Als ze vertrekken, draagt Jezus de boer op om de soldaten van Herodes, als die hem zouden ondervragen, te vertellen dat hij reizigers heeft zien voorbijkomen ‘toen hij tarwe aan het zaaien was’. En – mirakel! – wanneer de achtervolgers de boer later tegenkomen, is de tarwe volgroeid en klaar om te oogsten. Eind goed al goed: de boer hoeft niet te liegen, de soldaten keren met lege handen terug en de heilige familie is gered.
Het originele houten paneel is vervaardigd uit een typisch Spaanse naaldboomsoort. Als de toeschrijving aan Cornelis Metsys klopt, dan geeft dit paneel mogelijk een detail van het leven van deze schilder prijs. Hij was lid van een mystieke, pantheïstische groepering, de Spirituele Libertijnen. Deze beweging was in de jaren 1525 tot 1544 in Antwerpen actief en werd door de Kerk als een sekte beschouwd, omdat ze een totale opheffing van religieuze, morele, seksuele en sociale regels bepleitte. Cornelis Metsys werd uit Brabant verbannen en moest zijn toevlucht zoeken in een ander land. Dit paneel zou aantonen dat hij het schilderij na zijn verbanning maakte en dat hij naar Spanje was gevlucht.