De aanbidding van het Heilig Sacrament door engelen

Dit schilderij is het werk van een kunstenaar die duidelijk bedreven was met het penseel. Men hoeft maar te kijken naar de manier waarop hij de fonkelende zilveren monstrans voorstelt. In de lunula van de monstrans zie we, heel delicaat gesuggereerd, een Kruisiging. De toeschrijving van het schilderij aan de Spaanse schilder Francisco de Zurbarán (Fuente de Cantos 1598 – Madrid 1664), zoals vermeld in de catalogus van het Speekaertmuseum, kan echter niet worden aangenomen. In de makelij noch in de engelen of in de thematiek van het werk ontwaren we de kenmerken van het ascetische, duistere en sculpturale oeuvre van de Spaanse schilder. De demonstratieve, triomfantelijke spiritualiteit van de expositie van het allerheiligste in het schilderij van Sint-Gillis hoort inderdaad niet thuis in de wereld van Zurbarán, die in zijn schilderijen de intense, brandende geestelijke vlam vastlegt, verstard, gemonumentaliseerd in een soort mystieke en meditatieve stilte. Zurbarán sluit al evenzeer bij de traditie van het maniërisme aan als hij tot de barok behoort, een stijl die we ontegensprekelijk in deze Aanbidding van het Heilig Sacrament door engelen herkennen. Het gaat dus veeleer om het werk van een 17de-eeuwse Vlaamse barokschilder, en we denken daarbij aan Theodoor Rombouts, van wie we aanverwante engeltjes herkennen in diens Heilige Augustinus van Hippo wast de voeten van Christus van het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten van Antwerpen, een werk dat hij in 1636 schilderde, of nog aan Godfried Maes de Jonge, met diens Heilige Martinus wekt een dode terug op in de Sint-Martinuskerk van Aalst, een schilderij dat 1686 is gedateerd. In dat werk vormen de benadering van de lichtinval en de behandeling van de met serafijnen bevolkte wolken eveneens interessante punten van overeenkomst.

De voet van deze monstrans heeft de vorm heeft van een staande engel die zijn vleugels verheft en op zijn hoofd de lunula draagt, omringd door een stralende zon. De voorstelling van een dergelijke geraffineerde monstrans is zeldzaam, zeker in de edelsmeedkunst van de Nederlanden. We kennen er slechts één exemplaar van, in de Sint-Jacobskerk in Antwerpen, dat van begin 18de eeuw dateert (KIK B032188), maar waarop de engel totaal anders is opgevat. We vinden wel een analoge monstrans in het anonieme Franse schilderij Anne d’Autriche, reine de France et régente de Louis XIV adorant le saint Sacrement en compagnie avec Catherine de Bar lors du transfert de l’abbaye bénédictine de l’Adoration perpétuelle rue Féron à Paris en 1653 (plaats niet vermeld).

Auteur : Vereniging voor het Kunstpatrimonium, A. Jacobs, 2020 (vertaald uit het Frans)