In 1885 wierp Koning Leopold II zich, met instemming van de grote westerse mogendheden en onder het mom van een beschavingsmissie en de strijd tegen de slavernij, maar ook tegen de belofte van een vrijhandelsbeleid, wordt Leopold II, koning der Belgen, de absolute heerser van een kolonie die zich uitstrekt over meer dan 2 miljoen km², wat 75 keer groter is dan België. De kolonie krijgt de naam Onafhankelijke Congostaat of Congo-Vrijstaat. Later wordt dit Belgisch Congo (1908-1960).

Vanaf dan zullen België en Congo met elkaar verbonden zijn. Deze band komt vooral een bepaald deel van de Belgische bevolking, in de eerste plaats Leopold II en de investeerders die zijn expansiedrift ondersteunen, ten goede en gaat duidelijk ten koste van de Afrikaanse bevolking in het Congobekken en de Afrikaanse culturen. Een pijnlijke, weerzinwekkende, schandelijke … band, die vandaag, na meer dan 60 jaar na de onafhankelijkheid van Congo in juni 1960, nog steeds een open wonde is.

Ondanks (of juist wegens) de vele publicaties die de laatste tientallen jaren zijn verschenen, blijft de gemeenschappelijke geschiedenis van Congo en België te veel op de achtergrond en slecht gekend. Jonge Belgen zouden die gemeenschappelijke geschiedenis in de lessen op school moeten krijgen. De kennis zou bovendien beter moeten worden verspreid en er zou meer over moeten worden gesproken. Dezelfde vaststelling geldt trouwens voor de relatie met Rwanda en Burundi, waar België van 1916 tot hun onafhankelijkheid in juli 1962 een protectoraat heeft uitgeoefend.

Het Brussels gewest telt talrijke werken en gebouwen die getuigen van de geschiedenis van onze hoofdstad. Heel wat van die werken en gebouwen zijn (min of meer rechtstreeks) verbonden met het koloniale verleden van België. Een aantal daarvan, die de gemiddelde passant tot voor kort achteloos voorbij liep of gewoon niet kende, komen de laatste jaren opnieuw in de actualiteit in het kader van antiracistische en antikolonialistische bewegingen.

Deze “Thema” richt zich op werken in de openbare ruimte (beeldhouwwerken, monumenten, gedenktekens). Daarnaast is de Belgisch-Congolese geschiedenis terug te vinden in het onroerend erfgoed van Brussel (we denken bijvoorbeeld aan het Leverhouse of het Huis van Eetvelde), in de toponymie van de Brusselse straten, lanen en pleinen (Koloniënstraat, Witte Patersstraat, Kommandant Lothairelaan enz.) en zelfs in de namen van de metrostations en tramhaltes (Pétillon, Thieffry enz.).

Slechts een aantal van de werken die we hier opnemen, dateren van de regeerperiode van Leopold II. Het merendeel werd tijdens de periode van Belgisch Congo (1908-1960) vervaardigd. Sommige dateren dan weer van na de onafhankelijkheid van Congo. Niet alle werken waren per se bedoeld als koloniale propaganda, sommige wilden hulde brengen aan "persoonlijkheden" van die tijd om de Belgische bevolking in scharnierperiodes van de geschiedenis, zoals na de oorlog, patriottische gevoelens te ontlokken. Vandaag zijn veel van de "belangwekkende" feiten van die "persoonlijkheden" trouwens in de vergetelheid geraakt (wie kon generaal Storms nog situeren voordat de media-aandacht rond zijn standbeeld in alle hevigheid losbrak?). Dat deze gebeurtenissen en personen een plaats innemen in de openbare ruimte, herinnert (een deel van) de uit Afrika afkomstige (al dan niet Belgische) bevolking aan een pijnlijk verleden. We moeten de feiten onder ogen zien en inzicht verwerven in de vooroordelen, overtuigingen en pseudowetenschappelijke leugens die destijds werden aangewend om te rechtvaardigen wat niet kan worden gerechtvaardigd, en dit alles aan de kaak te stellen. Los van wrok of de gegronde emoties die door dit onderwerp worden opgeroepen, moeten we ons focussen op de feiten die ons in staat zullen stellen ieders verantwoordelijkheid te aanvaarden en vooral te voorkomen dat de fouten uit het verleden worden herhaald.

Door deze "sporen" van kolonisatie in de kijker te plaatsen en te duiden, willen we bijdragen aan de erkenning en bredere kennis van dit gemeenschappelijke verleden. De werkgroep die in september 2020 werd opgericht op initiatief van staatssecretaris Pascal Smet heeft daarnaast nog andere projecten en interventies voorgesteld, waarvoor we verwijzen naar het verslag van de werkgroep dat in februari 2022 werd verspreid. Op basis van deze aanbevelingen zou de gewestregering binnenkort een actieplan moeten goedkeuren dat als doel heeft een strategie te ontwikkelen om de openbare ruimte te dekoloniseren.

GODDEERIS, I., LAURO, A. & VANTHEMSCHE,G. (o. leid.), Koloniaal Congo : een geschiedenis in vragen, Polis, Kalmthout, 2020.